Een onzichtbaar netwerk van controle - DeepDive Podcast

Erik H. Jansen

Luister de DeepDive Podcast hierboven.

In een tijdperk waarin technologie het dagelijks leven domineert, groeit in Nederland de onrust over de aantasting van persoonlijke privacy. Slimme apparaten zoals smartphones, slimme luidsprekers en beveiligingscamera’s, gecombineerd met kunstmatige intelligentie (AI) en overheidsbeleid, vormen volgens velen een netwerk dat burgers op ongekende schaal monitort. Van de “sleepwet” tot smart city-projecten in Amsterdam: de ontwikkelingen roepen vragen op over de balans tussen gemak, veiligheid en vrijheid.

De technologische basis van surveillance

Slimme apparaten als ogen en oren

Nederland omarmt massaal slimme technologieën. Smartphones, slimme deurbellen zoals Ring, slimme meters en spraakassistenten zoals Google Home en Amazon Alexa zijn alomtegenwoordig. Deze apparaten verzamelen continu gegevens: locatie, zoekgeschiedenis, app-gebruik en zelfs gesprekken in huis. Een rapport van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) uit april 2025 waarschuwt voor de risico’s van dataverzameling door slimme apparaten, vooral omdat veel gegevens worden opgeslagen op servers buiten de EU, waar privacywetten minder streng zijn. Zo bleek uit een onderzoek van de Consumentenbond in juni 2025 dat 68% van de Nederlanders niet weet dat hun slimme deurbel beelden kan delen met politie of private beveiligingsbedrijven zonder expliciete toestemming.

In 2025 is de adoptie van Internet of Things (IoT)-apparaten verder toegenomen. In Rotterdam test de gemeente slimme afvalbakken die sensoren gebruiken om afvalniveaus te monitoren, maar deze sensoren kunnen ook bewegingen in de omgeving registreren. Bedrijven zoals Signify ontwikkelen slimme straatlantaarns met camera’s en microfoons, die in steden zoals Eindhoven worden geïnstalleerd onder het mom van “openbare veiligheid”. Deze technologieën, hoewel gericht op efficiëntie, voeden de angst dat burgers constant in de gaten worden gehouden.

AI en gegevensanalyse

Kunstmatige intelligentie verwerkt de enorme datastromen van slimme apparaten. AI-algoritmen stellen gedragsprofielen op, voorspellen toekomstig gedrag en leiden zelfs politieke voorkeuren af uit online activiteiten. In Nederland zetten gemeenten zoals Amsterdam AI in voor smart city-projecten, zoals verkeersbeheer en crowd control tijdens evenementen. In 2025 lanceerde Amsterdam een pilot met AI-gestuurde camera’s die real-time gedragsanalyse uitvoeren in de binnenstad, officieel om overlast te verminderen. Deze camera’s, ontwikkeld door een Nederlands-Chinese samenwerking, registreren bewegingspatronen en gezichtsuitdrukkingen, wat vragen oproept over de opslag en het gebruik van deze gegevens.

Een ander voorbeeld is het gebruik van ANPR-camera’s (Automatic Number Plate Recognition) op Nederlandse wegen. Deze camera’s registreren kentekens en bewegingen van voertuigen, officieel om criminaliteit te bestrijden. In mei 2025 meldde de NOS dat de politie de bewaartermijn van deze gegevens heeft verlengd naar zes maanden, wat speculaties aanwakkert over het volgen van reisgedrag in combinatie met OV-chipkaartgegevens en mobiele netwerken. Een lopend project in Utrecht test AI-gestuurde verkeerslichten die voetgangers en fietsers herkennen, maar de technologie kan ook individuen identificeren via gekoppelde databases.

Wettelijk kader: De “sleepwet” en meer

De Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv), ook wel de “sleepwet” genoemd, vormt een centraal discussiepunt. Aangenomen in 2017 en herzien in 2022, geeft deze wet de AIVD en MIVD bevoegdheden om communicatie op grote schaal te onderscheppen, inclusief metadata van e-mails, telefoongesprekken en sociale media. Een rapport van Amnesty International Nederland uit maart 2025 benadrukt dat de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) onvoldoende inzicht heeft in hoe deze gegevens worden verzameld en gebruikt, wat het vertrouwen in de wet schaadt.

In 2025 is een nieuwe wetswijziging in voorbereiding, die de AIVD meer toegang zou geven tot versleutelde communicatie, zoals WhatsApp-berichten. Dit voorstel, dat in de Tweede Kamer wordt besproken, volgt op een toename van cyberdreigingen, maar roept ook zorgen op over massasurveillance. Daarnaast test de overheid een digitale identiteit (eID) die in 2026 mogelijk verplicht wordt voor toegang tot overheidsdiensten. De CoronaCheck-app, gebruikt tijdens de pandemie, wordt door sommigen gezien als een voorloper van dit systeem, waarin bewegingen en activiteiten volledig traceerbaar zijn.

Bedrijven en internationale invloeden

Grote techbedrijven zoals Google, Amazon en Microsoft hebben een sterke aanwezigheid in Nederland, met datacenters in Eemshaven, Amsterdam en Hollands Kroon. Deze bedrijven verzamelen gegevens via zoekmachines, clouddiensten en slimme apparaten. Een onderzoek van Bits of Freedom in mei 2025 toonde aan dat 85% van de Nederlanders niet weet hoe hun gegevens worden gedeeld met derden, waaronder adverteerders en mogelijk overheden. Amazon’s Ring-deurbellen, populair in Nederland, sturen volgens een rapport van de Consumentenbond regelmatig gegevens naar de VS, waar ze toegankelijk zijn voor inlichtingendiensten.

Nederland is ook lid van de “Nine Eyes” inlichtingenalliantie, die gegevensuitwisseling mogelijk maakt met landen zoals de VS en het VK. Een uitgelekt document, gepubliceerd door Follow the Money in juni 2025, onthulde dat Nederlandse metadata worden gedeeld met de NSA, ondanks de strenge AVG-regelgeving. Dit versterkt de vrees dat privacybescherming wordt ondermijnd door internationale samenwerking.

Publieke perceptie en maatschappelijke impact

Incidenten zoals het toeslagenschandaal (2018-2021) hebben het vertrouwen in overheidsgebruik van technologie geschaad. De algoritmen die toen werden gebruikt, leidden tot onrechtvaardige profilering van burgers. Dit, gecombineerd met de verplichte CoronaCheck-app tijdens de pandemie, heeft de perceptie gevoed dat technologie dient om burgers te controleren. In 2025 groeit de weerstand tegen smart city-projecten. Een petitie in Amsterdam tegen de uitbreiding van AI-camera’s verzamelde in april 2025 ruim 15.000 handtekeningen, en in Den Haag protesteerden burgers tegen slimme parkeersensoren die mogelijk kentekens koppelen aan persoonlijke gegevens.

Een lopend project in Rotterdam, waar drones met camera’s worden getest voor “openbare veiligheid” tijdens evenementen, heeft eveneens tot onrust geleid. Deze drones, ontwikkeld door een Nederlands defensiebedrijf, kunnen live beelden streamen naar centrale databases. Hoewel de gemeente benadrukt dat de technologie criminaliteit bestrijdt, vragen burgers zich af wie toegang heeft tot deze beelden en hoe lang ze worden bewaard.

Surveillancenetwerk: het is er al!

De vrees voor een onzichtbaar surveillancenetwerk in Nederland wordt gevoed door reële ontwikkelingen, zoals de Wiv, smart city-projecten en de dataverzameling door techbedrijven. Hoewel deze technologieën en wetten vaak gericht zijn op veiligheid en efficiëntie, blijft transparantie vaak achter. Zolang burgers onvoldoende inzicht hebben in hoe hun gegevens worden gebruikt, zal de onrust over privacyverlies blijven groeien, met gevolgen voor het vertrouwen in de samenleving.

De spanning tussen technologische vooruitgang en persoonlijke vrijheid in Nederland benadrukt de dringende behoefte aan transparantie en strengere privacyregels om te voorkomen dat legitieme zorgen escaleren tot wijdverspreid wantrouwen.

We've Got Our Eyes on You

(Intro)
Screens are glowing, shadows fall,
Data streams through every wall.
Silent watchers, cold and sly,
Tracking every move you try.

(Verse 1)
Smartphones hum with secrets deep,
Cameras catch you while you sleep.
Streetlights blink with hidden eyes,
City’s pulse is no surprise.
Every click, they know your way,
Mapping steps you take each day.
From your home to where you roam,
Nowhere’s safe, you’re never alone.

(Chorus)
We’ve got our eyes on you,
Every move, we see it through.
Wires hum, the data flows,
Where you hide, we always know.

(Verse 2)
Drones above, they sweep the skies,
Faces caught in AI’s lies.
Laws they pass to bind your voice,
Freedom fades, you’ve got no choice.
Servers hum in distant lands,
Holding lives in unseen hands.
From your words to what you buy,
Every truth becomes a spy.

(Bridge)
Lights are flashing, screens align,
Every soul’s a coded line.
Trust is gone, the walls close in,
Control’s the game they always win.

(Outro)
Fading steps in neon glow,
Tracked by systems you don’t know.
In this world of glass and steel,
Privacy’s no longer real.

#PrivacyVerlies

#SlimmeApparaten

#SurveillanceNetwerk

#AIBewaking

#Sleepwet

#PrivacyLoss

#SmartDevices

#SurveillanceNetwork

#AISurveillance

#DragnetLaw